Балючая памяць (пра вайну)

На правым высокім узрэччы Янкі, непадалёку ад могілак,  сярод ліп і клёнаў узвышаецца постаць воіна з аўтаматам. Да яго вядзе вузкая дарожка, паабапал якой  дзве брацкія магілы і бетонныя пліты з выбітымі  на іх імёнамі ахвяр фашысцкай навалы.

Іх так шмат, што адразу і не згледзіш, не знойдзеш патрэбнае прозвішча. Пліты стаяць,  як раскрытая кніга - чытай па парадку, не спяшайся…

Сёння Троіца, вельмі позняя ў гэтым годзе – аж дваццаць трэцяга чэрвеня. Разгар лета. Людзі наведваюць могілкі,  а потым,  вяртаючыся адтуль, спыняюцца ля помніка, кладуць кветкі на магілы ці ля помніка,  моўчкі стаяць колькі хвілін ці перакідваюцца парай слоў і адыходзяць,  бо  з самай раніцы пагрымлівае далёка на захадзе – насоўваецца навальніца. І даволі хутка. Вось пацягнула сцюдзёным ветрыкам – і хмара прыкметна наблізілася. Трэба ўцякаць пад страху ў вёску. І толькі перайшлі кладку праз раку,  як сыпануў буйны дождж.  Але ж лета, цёпла і не страшна прамокнуць.

А вечарам пасля памінак цётка дастала стары-стары альбом у фіялетавай плюшавай вокладцы, раскрыла яго і сказала: “Ад помніка нас дождж прагнаў, дык вось паглядзіце цяпер на тых, хто там пахаваны. Раней іх костачкі ляжалі на могілках, а як помнік паставілі,  дык перанеслі да яго. Паглядзіце на іх твары, якімі яны тады былі, як апраналіся, якія насілі прычоскі. Давайце ўспомнім яшчэ раз нашых сваякоў і паплачам над іх лёсам.”

І цётка заплакала. Мы ж маўчалі і не ведалі, што сказаць. А потым прамовіла: “Ішла вайна. Але чалавек звыкаецца з любой бядой, з любым горам. Так і яны. Асабліва моладзь.Трэба ж было неяк жыць. І вось глыбокай восенню, у канцы лістапада тысяча дзевяцьсот сорак другога года, у нядзелю, моладзь захацела  зладзіць вечарынку. Нікому сэрца не падказала,  што жудасная смерць стаіць побач.

Немцы акружылі вёску і сталі зганяць людзей у асобныя хаты.  Людзі ж хутка ўсё зразумелі і пачалі разбягацца: найперш кінуліся да лесу, у лугі,  на Лонскія могілкі, нават у студню ад адчаю. Аднак сорак восем вяскоўцаў згарэлі жывымі разам з вёскай Кушталі: і мужчыны, і жанчыны,  і дзеці - і малыя, і старыя.

А праз тры дні такі ж лёс напаткаў суседнюю Трабаўшчыну,  дзе згарэлі сто дзевяноста два чалавекі…”

… Здымкі пажоўклі і выцвілі ад часу.  Сярод іх часцей былі сваякі, аднак цётка паказвала і суседзяў, і знаёмых з іншых мясцін.

А сярод здымкаў ляжаў складзены ўдвая вялікі аркуш тоўстай паперы,  увесь спісаны чорнай тушшу.

“Каб надоўга захаваліся”, - тлумачыць цётка. – У левых слупках запісаны нашы сваякі, радня, а ў правых -  чужыя, вяскоўцы. Лёс у іх адзін. Усе яны згарэлі жывымі,  дык мая мама (для вас ужо бабуля) і склала гэты спіс для памяці. Хто раскрые альбом, знойдзе, прачытае і ўспомніць пра свае карані і пакуты сваіх продкаў. Іх і пахаваць па-чалавечаму баяліся. Праз колькі часу, як патухлі галавешкі, раскапалі,  баючыся,  папялішчы,  сабралі іх костачкі і вазамі звезлі на могілкі ў  вялізную  агульную яму. А ў паветры,  казалі,  доўга трымаўся ўстойлівы пах гарэлага мяса і касцей,  ад якога цягнула на ваніты.”

Цётка ўстала, пагасіла пальцамі дагараючую на стале свечку і перахрысцілася.

Было трывожна на сэрцы, і хацелася плакаць. Відаць,  гэты боль ужо ў нашай крыві. І перадаецца з пакалення ў пакаленне, як і  страх перад новай вайной, бо не раз прыходзілася чуць: “Як жыць не жыць, абы вайны не было”.

Была ўжо ноч. Але час ад часу на імгненне ўспыхвала бліскавіца, сляпіла вочы,  аднак грымоты ўжо аддаляліся.

Спаць ляглі позна,  бо цётка сказала: “Навальніцай спаць нельга,  трэба перачакаць. Так рабілі нашы дзяды-прадзеды“.

Ноччу думалася: як зрабіць, каб нідзе і ніколі не плакалі людзі, каб пякучы боль не сціскаў грудзі  цэлых пакаленняў,  каб нікому  яшчэ раз не прыйшлося перажыць такія пакуты, такі жудасны здзек. Страшнейшыя за смерць.

А раніцай зноў свяціла сонца,  блішчалі-зіхацелі  кропелькі дажджу на лісцях бэзу. Дзесьці ля студні бразнулі вёдры і заскрыпеў асвер. Раптам пад самым акном голасна закукарэкаў певень, а счакаўшы,  яму адгукнуўся другі ўжо ў канцы вёскі.

Хацелася жыць доўга і радасна на гэтай зямлі.

І бачыць нашых людзей, і чуць нашу цудоўную беларускую гаворку.

І самой гаварыць, як гаварылі мае далёкія і не вельмі далёкія продкі.

І каб сувязь між намі ішла праз вякі, і каб ніякія ліхалецці,  нягоды і войны не перарвалі яе.

Таму і беражэ цётка гэты стары альбом і гэты чорны спіс чорнай тушшу.

Таму і стаіць на высокім беразе Янкі помнік аднавяскоўцам, куды прыходзяць патомкі і прыносяць кветкі.

А я вярнулася ад цёткі дадому праз два дні і напісала, як сумела,  сціплы верш.

Хай ён будзе непрыкметнай кветачкай-красачкай у вянок балючай памяці пра тых, чыё жыццё забрала вайна.

О, этот список черной тушью,

Оставленный в альбоме мне

На память о родне погибшей,

Не бывшей даже на войне!

Мне и тебе, и всем на память -

Всем не забышим. Годы шли.

Жизнь продолжалась. Только пламя

Не позабыли Куштали.

И в Трабовщине не забыли,

Потомки часто видят сны,

Как были пламенем объяты

Дома и люди в эти дни.

Как озверелые фашисты

Сгоняли жечь людей живых,

Как улюлюканьем и свистом

Пугали их, моих родных.

Под запах вспаханной земли

Сады цветут и песни льются…

Мне больно: вы давно ушли

Туда, откуда не вернуться…